KHUADO PAWI
KHUADO PAWI
Ihpu, ihpa te-in khuado pawi ana cih uh pen (a) tuuk-an kaihkhop zawhna, lungdamna leh mailam a thupiangding te etkholhna, (b) natna gimna hongpia thei khuasung innsung mahmah hong om muhtheihloh dawite khempeuh, khuabup a, khuasung innsung pan a hawlkhiatni ahihman in “Khuado” naci-uh hi. Tua Khuado pen Kumkhen pawi zong ahihi. Muallaam ni pen kumcinni hi-a, a zingciang khuaisaaktan ni pen, a kumthak nikhatni na ci-uh hi.
Dopi leh dono ci-in khuado namnih in kibawl thei hi. Dopi ciangin ni 4 sung ki ne a, “Tual” ah nitak 7 kilaam hi. Dono ciangin ni 3 sung kine a, “Tual” ah nitak 3 kilaam hi.
Tuuk an kihauh kumta lobuang, kum simin khuado dono in kibawl tawntung zaw hi. Tangkha (September) bei lam, Phal kha det (October kipat lam) in khua kido hi. Anthot leh kha det ngak kul ahih manin khuado ni ding ut ni peuhin kiseh theilo hi.
Khuado kipat ding ni khat ii sapin “kau” bet na ding mei lah kila a “Sahnoni” kici hi. Sahnoni zingciang “Pansik ni” kici hi. Tuani in amau’ inn ciat ah ahih kei leh tanau inn nih inn thum kipawlin zuu leh sa neih bang luupin go-in kine ngeingai hi.
Pan sik nitakin inn kim pan kaudeng, kaubeng, kautaak, khuai la in ki pai hi. Pansikni zingciang “muallaamni” kici a, khuamual ah ni thapai zuu ne in kilaam hi. Nitak ciangin khuamual pan “tual” ah khuai tawisa in alaamin kiciah hi. A zingciang “Khuaisaak tanni” kici hi. Khuaisaktanni leh Phal khadet ni kituak sak a, “KUMTHAK” ni khatni in kisim pah hi.
Khuado na-ah a thupipen te-in
1. Kau den 2. Kau bet
3. Kau tak
4. Khuai lak
5. Khuaino lakna te ahi hi.
Khuasung khat ah Hausa khat, siikseek khat, a-om mahbang in khua biakna ah zong Tualteek khat, tual phuisam khat leh a huhding khat, tual tanu khat leh a huhding khat a ki koih hi.
Khuado pen Tangtha (September) a hih kei leh Phal (October) kipatlam in ki bawlthei zel hi. Banghang hiam cihleh tuuk-an thot ngak nopna leh Kha-no hoih ngak nopna a hihi. Banghang in Kha-no hoih kiteel sehiam cihleh maikum sung a, anuntaak, anop, adah nading teng khuaino tawh aisaan in, “phun-en” a hihman a hihi.
Khuado pen tangpi pawihi ih cih hangin, hausapa leh tualteekpa ii thukim ni hithei pen hi. Hausapa leh Tualteekpa khuado ni ding kikum in, ani ciam masa a, a nitep ni in ahal ding a omkei nak leh a ni ciamni acin nading nikhat ii sapciang in Hausapa zingtung in kiko in “Zingciang in khuado pansi ding hihang, na kisap dingteng uh tuni in kaikhawng un” ci-in a awng hi. Tuani khuapih te-in kaubet nading meilah lapah uh a, tuani pen “Sahnoni” ki ci hi. Hihni in khuado sagozo dingte-in a sangoi a thalhding banlapi su-in, banlakaai la-in, tuibul tuinaak puah in, tuizong a kholkhol thei uh hi.
1967 kum pan khua hausate in Ngeina sung upate tawh kiho khawma, kumsimin October nipi masa ni-ngani (Friday) ta-in Khuado kipat ding taangpi tawh lungkimna bawl hi. Tua ahih manin khangluite ii khuado manni (Khuaisak tanni) leh khadet ni kituak saka, “Kumthak” a na sim uh “Zo ngeina leh Zo kum simna” ih phawk loh kalin, aki bei sak kha a hi hi.
Hih pansikni in Tual tanute-in inn kimah khuaisahzuu ding, innkim ah zuu pawta khat tekhongdong in, khuailate puaktheih pah dingin Tualteek ah nataak in thawlin thunsa in na koihsak uhhi. Tuani mah in pasal tangzangte leh tangvalno te-in, nitaak ciang a kaubetna ding meilah ten in, a tawntawn in lomsawmsa in nakoih uhhi. Kauden, kaubet ciang a meidet nading kongpal, asak leh athang ii tung ah banlakuak a thuahkhol uh hi.
Khuado sungin khuang, sialki, phiit bu leh daktal te kizang hi. Nitaak khuamial ciangin pasal te leh tangvalte tualteek ah kikhawm uh a, phiit at in alem uh hi.
Phiit bukhat cihpen:
1) apan ul khat leh apan eu khat
2) adawng ul khat leh adawng eu khat
3) ahual (ano) nih
4) a telee – a ul khat leh a-eu khat (sawmcip ding) hi.
A telee pen phiitbu tampi kibawl taleh kopkhat bekmah kizang hi.
Phiitpen amottum hilo-in la mah naneisak a, a late anuai bang ahihi.
1) Sazawng pheikhai pheikhai e, pheikhai pheikhai pheikhai e…
2) Lal in phawng lal in phawng e, luai lei ah lal in phawnge…
3) Thotul thotul tho tultul, tho tul e…
4) Ngamlai mimva, sa mimva, mimva taanglaam, sataanglaam e.
Phiitlep aman ciang in, kau dengding kici a, Tualteekpa in meilah lomkhat a veilam a dee a, tu-nga lubawk khat a taklam ah tawi in, innsung ah tumphei a, khuangtawi khat, zamtum khat, daktaltum khat leh thautawi khat in zuiphei pah hi. Tualteekpa in a tu-nga lubawk tawi tawh a innsungpi pan kipan, asak athang phial in, “Kauhang ciah in, Namhang ciah in, nazun namsia na-ek namsia, nakhua zuan in, natui zuan in, na ni cinghi, na tha cinghi,” ci-in innkaa dawn dong hong kitom phei in, a luumphei lialua hi. Innkaa dawn a tunciang in a tunga lubawk tawi tawh a kongbiang dengphei pah a, thau tawipa in thau alawn hi. Tualteekpa in ameilah detphei pen khennih suah in, a kongpal te tung ah sak leh thang ah adee pah hi.
Tualteek pan a kau deen a kizaak peuh ciangin, sawm dangte zong kipantek pah uh a, inn tangsiik in thakhat thu in kaudeeng in a ciakto dekdak uh hi. Kaudeen manphet takteh tangval te-in amau meilah lomtek uh dee in, khuangtumpa nung zui-in paikhia pah uh a, tual ah atawn uh hi. Kau den man peuhciang in innkim in a taangban khuamdawn tek ah mei hong dee ziaizuai uh a, khuasung hong nopci mahmah hi.
Mundang sawmdang pana te zong, tuahun mah in kauden kipan a, tual hong zuantek ahih hang in, tualteek pan ate tual ah kotkhat a tawnphot loh in, tual ah lut theilo uh hi. Tua bang a sawm khempeuh leh inn khempeuh pan a kaubeng dingte tual ah hong ki kaihkhop khitciangin tual pan in meilom dee mah in khuang tawh, sialkii tawh, daaktal tawh tumin, “kau ciahaw, kau ciahaw” ci-in Ngalmual lamah notphei uh a, Ngal a thalaakna mun pan khuang kiin in ki lehkik in, Phaileng ah, Phaileng pan in ki lehkik in, Tuita-mual ah, Aita-mual ah notphei in, Aita-mual ah tawlnga in kikhawl a, kautaak ci-in a meilom tumbangte pawlkhat singdawn ah detsa in ataak uh hi.
Tua mun pan khuai hawi i-om hiam ci-in kidong a, khuai laaknading mun a kitheih ciangin, kaubengte tualteek ah ciah in, tuapan a inntek uh ah ciah in khuai lading in khuaisahzuu leh a khuado puan dingtek uh pua in, azan azan in khuai omna ah kikuanpah hi. Khuai omna mun a tunuh ciangin papi navak nih khawng leh tangval khat in a khuaikua a huk khit ciang in, pasal khat in zuu phih in, Haunung ta phun in, Naulak ta phun in, Suante ta phun in, Tomu ta phun in, Namzo ta phun in, Tungtuun hum nabang in, papaak nguum nabang in, ci-in phui asam hi. Tuakhit ciang in khuaipi te khat khit khat abanban in tehtawh a teplum uh hi.
Khuado Khuai Laktheih dingte:
Ngaltuun, Ngalthenn, Tuunpi, Tuunpi malneu, khuaimul leh khuaithum a hihi. Hih nam nguk(6)te sungpan Ngaltuun a kideih pen hi-a, a nihna ah khuaimul a hihi.
Khuailaakna a zatding a phamawh teng:
Khuang khat (1)
Sialkii khat (1)
Daaktal nih (2)
Peeng kithuahsa zuuthawl lawng khat (1), tualteek pan
Khuaisah zuu thawl a kizang zah
Phiitbu a kibawlzah
Naang lukhu nih (2) – khuai tawi nading leh khuaino sit na ding, te a hihi.
Hih khuado khuai pen khuailaak dangte bang in meitawh kihak lo a, api te the tawh ki teplum khin in, api teng a ki tehlup khit ciang in, khuaikua to a hi-a, a bu semtham a hi zong in, a hihkhit a khuaithaak a laak khit phet in pasal khat in Tualteek pan a, a ki nguang zuuthawl lawng pen teepin phih a, taangtha sam in khuai a lihpah hi. A khuaithaak laak pen khuaibu sung pan a masa bel a hihi. Tua a hoihkei leh a nihna, a thumna cihbang in teel uh hi.
Khuai ahoih leh tuamun ah laam panpah uh a, a hoihkei leh khuaibu dang ah pai in, vasim leuleu uh hi. (Khuai lih cihpen taangtha sam a, khuang leh daaktal tum a, taangtha sap a manlian tawh kizom in phiit kitum hi. Phiittum manlian the khuaila kisa hi. Tuaciang lianpen “Khuailih” kici hi.) A khuailaak uh hoih asakpan kipan zan khuavaak in tuamun ah laampah uh a, khuai la, khuamualpi la, mualbawl la pan a kipan khuamual a saktheih khuado la a deihpeuh a sa uh hi.
Zingsang khuavak ciangin khuamual zuanding in alaamsa mah in ciah uh a, khua pan a a kilangna mual nono te ah alaam kawikawi uh hi. Khuamual zang atunciang in khuamualpi la leh mualbawl la kisa hi. Khuamual zang ah khuaila a gamkuamte a khawlsung in a innkuanpih te abeelpawlpih ciat in khuaila a gamkuan te tawh a nekding uh zuu leh sa a limn ono dingteng khuamual ah napuak uh a, anpuak te ki khinkuan vak a cih uh ciang in khuaila pawlte-in alaamsa mah in khuamual zuan uh hi. Tua laitak in nungak te-in khuaila te zuuthawl tawh na dawntuah uh hi.
Khuamual lutnading in khuai tawipa masa a, khuangtumpa in zom in, a tuang in lamkawi la sa-in a laamsuk uh hi. Khuamual alutsuk ding takciang in Citapa (tual phuisampa) in Nahhia sawltawh navat in “sanpi sanno na hihleh nakik in, sial leh sawmtaang na huaileh hong pai in,” ci-in thumvei dong a nolh khitciang in, khuamual ah kilut a, khuamual ah kotkhat a laam khitciang in, khuang kiliin a tualteekpa in khuai sang a ahul nading munkhat ah a koih hi. Tua khuai pen numei naupang leh azi naupaai te ki ensak lo hi. Khuaihoih cihpen a khuaithaak peuhmah in siangding a, khuaino te cidam in, a ngatna kikhat in a ki heek kituak diamdiam dinghi.
Lamkawi lasak a tawpphet in tawnla tawh zomto pah a, tawnla khit ciang in tawlnga in mual an kine hi. Mual an pen a pawlpawl leh a zawlte tektawh a ne-uh hi. Mual-an neekzawh ciang in mualzuu ci in zuutaak thawl apuaktek uh neihsa kitehna in kitulh in laak siasua uh a, nopci mahmah hi. Zawlta te pen a zuuthawl uh kikheek ngiat uh hi.
Mualzuu laak manciang in khuamualpi la tawh laam kipan kik a, nitaak sialhawl hundong khuamual ah kilaam hi. Khuamual ah khuamualpi la, mualbawl la, zawl la, lohon la, ngaihno la, tawnla leh ciahla ki sathei bel hi. Papi te-in khuamual pan tangtha asam viauviau zel hi. Khuamual pan tual a zotding ciangin khuamualpi la kisa kik hi. Tual zuan in a laamsa mah in thuapli bang in damtak in lasa in kiciah hi. Khuasung alutkhit ciang in taangtha ki samthei nawnlo hi.
Muallaam ni nikai khawng ciang in Citapa (tual phuisam pa) leh papi pawlkhat in tual na hahsiang uh a, tualteek pan zuu beelpi khat leh inn tangsiik a kidong zuu beelpi nih leh ngelzuu beelnih beelthum khawng na luup uh hi. Mual pan ate khuai tawh hongciah tualzang hongtun ciang in tual a papi omteng in, “sanpi sanno nahihleh nakik in, sial leh sawmtaang na huai leh hong pai-in,” ci-in thumvei a nolh khit ciangin khuang linn in, khuaila sa in, tual ah kilaamsuk a, tual ah kotkhat alaam khit ciang in, tualteekpa in akhuai sang in Tualsong tung ah a koihhi. Hihpen khuainolh kici hi.
Alaamte-in khuang a lit kikciang in Tawnla tawh zoto a, tawnla abei ciang in tawlnga in nitaak an neding in a inntek uh ah ciah in a kikhenphot uh hi.
Tua kaal in papite-in a tutkawm in Tual-om la nakai uh a, a tawina zong na sa-uh hi. Nungak tangval anne a ciahte hong tunkik ciang in, laam ki pankik a, tual a kisathei la te lakpan amau utpeuh sa-in a ihmutsuah dong a laamuh hi. Azingciang pen khuaisak tang ci-in zuune sane in khuazang in ki-om diipdeep lai hi. Tuani a kipan sun in a sepnop tekuh sem in nitaaksim in a ihmutsuak dong ta, tua khuado tha man dong nungak tangval te tual-ah ki kaikhawm in kilaam lel hi. Atawmbel in nitaak thum bang kilaam hi.
Akisa late:
Mual ah: 1. Khuaila 2. Mual bawl la 3. Khuamual pi la 4. Mual suah la 5. Lam kawi la 6. Tawn la 7. Zawl la 8. Laibung la 9. Ngaihno la 10. Ciah la 11. Khuainolh la 12. Gam zuat la
Tual ah: 1. Tual-om la 2. Lahthawl la 3. Thawlpuak la 4. Lohon la 5. Khuathang la 6. Tuakkhial la 7. Thang Ho la 8. Ciang Tuang la 9. Kul Ciang la 10. Lia hel la 11. Tui suk la 12. Sumsin la 13. Tuibung la 14. La seksol 15. Ciah la
Dopi Thu
Pansik nitaak in kaubetna ah numeite zong hong paihon uh a, kaitaakna aita mual ah mualbawl la, khuamualpi la leh mualsuah la sa-in, lamkawi la tawh ciahin, khuanawl tun ciangin, lasak khawl in daitak in tual ki tungsim khian a, tual tun ciangin tualom la kai-in tualom latawi tawh zomin, laamnadiai cih la tawh zom in ihmutsuak dong tual ah kilaam pah hi. Azingciang pen khip/sip ni ci-in zuu leh sa ne-in ki tupiikpeek a, a nitaak ciangin tual ah kikhawm kik a, tualom la mah kikai kik in tualom latawi na mahtawh zomin, laamnadiai tawh zomin hun asak ciangin samzot la sakawm in khuamual kizuan hi. Khuamual pan hun asak leuleu ciangin samzot la mah sakik in alaam kawmin khuai laaknading mun dong kipai hi. Tua lo a lamdang omlo hi.
Dopi pen tuukan ih neihzek leh kum thum (3) besiang kum ta ciangin ki dopi thei a hihi.
Ngelzuu
Ngelzuu, cihpen kidemna khat hi a, Taang seu sawm a neite leh vaimim hah sawmli aneite bek in khuamual ah Ngelzuu luup theibek hi. Adangte-in tual ah luup hi.
Vialving
Taangthak ne masasa in Vialving bawl in, a inn panin tum uh a, tua vialving pen khuado khuaisaaktan ni-in khuamual ah aisaanna in nei-in ki paaikik hi.
![]() |
PHUNOM MUALSUANG | Page 22-28 |