Key Facts About Phunom Village
Key Facts About Phunom Village
- Location
- Phunom (also spelled ဖူနွမ်း) is in Tedim Township, which is part of Falam District, in Chin State, Myanmar.
- It lies near the border with India.
- The village elevation is quite high — about 4,921 ft (almost 1,500 m).
- Population and Demographics
- According to sources, the Phunom village tract had a population of 2,149 people (991 males and 1,158 females) per the 2014 census.
- All (or nearly all) the inhabitants are Christians.
- History
- The village was originally founded as Hiang Zang in AD 1650.
- Around 1889, the village moved slightly (about 0.5 km north) and was renamed Phunom.
- The name “Phunom” is said to mean “There is luck here” (“PHUN” = luck, “OM” = here).
- In the First World War, some men from Phunom volunteered for the Allied Labour Corps under the British.
- Geography & Climate
- The landscape is mountainous, with valleys and rivers.
- It has three main seasons:
- Cool — November to February
- Hot — March to May
- Rainy — June to October
- Reported temperature extremes are quite wide (per one source, though this may be anecdotal): as low as ~20 °F in the cold season, up to ~80 °F in the hot season.
- Economy & Agriculture
- The villagers are predominantly farmers. Key crops include:
- Beans, corn
- Fruits/vegetables like apples, avocados, tomatoes, cauliflower, cabbage, sunflowers, etc.
- Rice is the staple food. Traditionally, it was cooked over wood fires, though many households now use electricity.
- Education
- Primary school opened on June 12, 1928.
- There are various other schooling levels: middle school (public and private), a junior high branch, and a high school opened in 2013.
- Community & Culture
- Religious life is central: the community is Christian, and their Harvest Festival “Khuado” is especially important.
- According to their local website, after the 2021 military coup in Myanmar, the officially appointed village leader was removed. In response, Phunom Christian Unity (PCU) stepped in to provide leadership.
- There was a reported bombing incident in 2024: a bomb was dropped near a school with over 200 students present, but it reportedly landed ~200 feet away, and nobody was killed.
Significance & Observations
- Strategic location: Being near the Indian border and in a mountainous region, Phunom is relatively remote but potentially strategically significant.
- Resilient community: Despite the political turmoil in Myanmar (especially post-coup), Phunom’s community has remained active, with local structures (like PCU) stepping in to maintain education and leadership.
- Rich cultural history: With origins back to the 17th century and active participation in global events (WWI), Phunom is not just a remote village — it has deep historical roots.
Khuado Harvest Festival
Khuado Harvest Festival (Khuado Pawi)
The Khuado Festival (also spelled Khuado Pawi) is one of the most important traditional festivals of the Zomi people (a major subgroup of the Chin ethnic family) in northern Chin State, Myanmar — especially in areas like Tiddim/Tedim Township where Phunom Village is located. In Phunom Village itself, it is described as “the most beloved festival” and continues to be celebrated annually despite the ongoing civil conflict.
Meaning and Origins
• “Khua” means village/community, and “Do” means to treat well, fight/drive away, or battle → together, Khuado symbolizes driving away evil spirits from the village while giving thanks for the harvest.
• It dates back to at least the 14th century (some sources say as early as 800–1400 AD) among Zo/Zomi ancestors.
• Originally a pre-Christian animist ritual combining harvest thanksgiving with village purification and a kind of New Year renewal. After most Zomi converted to Christianity (late 19th–early 20th century), it evolved into a Christianized thanksgiving to God for the harvest, health, and prosperity.
When It Is Celebrated
• After the main harvest (rice, maize, beans, etc.), typically October to February (cool/dry season in the Chin hills).
• No fixed calendar date — each village or family decides based on when crops are fully gathered.
• In Phunom Village: celebrated during the cool months (November–February) when temperatures can drop very low (around –6°C/20°F at night).
Key Traditions and Activities
• Thanksgiving & Community Support (especially in Phunom):
Rejoicing over the harvest, honoring pastors, teachers, elders, and providing special support to disabled or vulnerable community members.
• Feasting:
Huge communal meals with freshly harvested crops (rice, beans, corn, vegetables). Traditional rice is cooked over wood fires; meat (historically mithun/sial, pig, or chicken) and khaung-ye (millet-based home-brewed wine/beer) are shared.
• Dances & Music:
Group dances (e.g., Khawkhai Laam), traditional songs, and performances around campfires. In the past, pine torches were lit to symbolize driving out darkness/evil.
• Rituals:
• Cleaning village paths and water sources.
• Offerings (sial gawh) and symbolic acts to banish evil spirits.
• Tributes and speeches honoring community leaders.
• Clothing:
Colorful traditional Chin/Zomi attire — embroidered blankets, shawls, headgear (saiha), and beads.
• Modern/Christian Elements:
Church services, hymns, and prayers of gratitude replace many older animist sacrifices.
Khuado in Phunom Village Specifically
According to the official Phunom Village website (phunom.com):
• It is the village’s favorite and most unifying festival.
• The entire community participates under the guidance of the Phunom Christian Unity (PCU).
• Even amid the post-2021 civil war (fighting between the Myanmar military and Chin resistance groups), the festival continues as a symbol of resilience and hope.
• No detailed reports of individual recent celebrations are posted (the village blog focuses more on history and survival stories), but it remains an annual tradition.
How It Looks Today
In rural Chin villages like Phunom, celebrations are modest due to poverty, poor roads, and conflict. In the diaspora (USA, Australia, Malaysia, India), Zomi communities hold large, colorful Khuado Pawi events with thousands attending to preserve the culture.
Phunom
The village is bordered by several neighboring communities: to the north are Dimpi and Suangpi villages; to the east, Thangnuai and Thuklai villages; to the south, Thuklai and Zung villages; and to the west, Zung and Dimpi villages. This positioning fosters a close-knit atmosphere among the surrounding areas.
Phunom Village experiences three distinct seasons: a cool season from November to February, a hot season from March to May, and a rainy season from June to October. During the cool season, temperatures can drop to about 20 °F, while the hot season can see highs of around 80 °F.
The name Phunom translates to “There is Luck here,” with “PHUN” meaning luck and “OM” meaning here is. The village’s landscape is characterized by valleys, mountains, and rivers, creating a picturesque backdrop for daily life.
Agriculture is at the heart of Phunom’s economy, with most villagers engaged in farming. They cultivate a variety of crops, including different types of beans, corn, apples, avocados, tomatoes, cauliflowers, cabbages, sunflowers, and more. The changing seasons bring different types of trees to life, enriching the environment further.
Rice is the staple food of the villagers, traditionally cooked over an open fire using burning wood. However, in recent years, many households have transitioned to cooking with electricity for added convenience.
Getting to Phunom Village is accessible via car, truck, or motorcycle, making it easy for visitors to explore the area. The village has a rich educational history, having opened a primary school on June 12, 1928, followed by the establishment of a high school on June 3, 2013.
Phunom Village is a remarkable place, steeped in local culture and surrounded by stunning landscapes, offering visitors a unique glimpse into the life of its resilient and industrious inhabitants.
During the tumultuous years of the First World War, the British authorities imposed a significant demand for labor, specifically targeting the able-bodied men from various clans and villages. In 1916, many individuals from the Naga, Lusei, and other communities answered the call to join the French labor camps. Notably, approximately 2,100 young men from the Lushai Hills District, 2,000 Nagas, and Zomi from the Manipur Hills, alongside about 3,000 Zomi from the Chin Hills, volunteered to serve as part of the Allied Labour Corps.
However, as the war progressed into 1917, the demand for manpower increased even further. The British sought one thousand men from each administrative subdivision: Falam, Haka, and Tedim. This raised immense concern among the Zo people, who had traditionally remained in their homeland. Fears circulated that their young men might not return, echoing the unfortunate fate of some who had previously departed. The situation was compounded by lingering resentment toward the British over their past actions, including the collection of arms and the enslavement of individuals.
Among those who volunteered from Phunom Village between 1917 and 1918 were:
- Hang Za Cin
- Son Suang
- Son Thawng
- Phut Suang
- Son Khaw Kham
- Kham Kam
- Kham Huat
- Lam Ngo
- Phut Cin
- Thang Pum
These brave individuals contributed to the war effort, showcasing the commitment of their communities in challenging times.
Phunom (ဖူနွမ်း ) Village
Phunom Village was originally named HIANG ZANG and was established in AD 1650. The village later relocated approximately 0.5km to the north and was officially renamed Phunom Village in AD 1889.
Neighboring villages include Dimpi Village and Suangpi Village to the north, Thangnuai Village and Thuklai Village to the east, Thuklai Village and Zung Village to the south, and Zung Village and Dimpi Village to the west.
The village experiences three distinct seasons: the cool season from November to February, the hot season from March to May, and the rainy season from June to October. Temperatures range from about 20°F in the cold season to 80°F in the hot season.
The name "Phunom" translates to "There is Luck here," with "PHUN" meaning "LUCK" and "OM" meaning "HERE IS."
Phunom Village boasts picturesque valleys, mountains, and rivers, making it an ideal location for farming. The villagers primarily cultivate beans, corn, apples, avocados, tomatoes, cauliflowers, cabbage, sunflowers, and more.
The village is rich in diverse flora, with different types of trees flourishing throughout the seasons. Traditionally, rice has been a staple food, cooked over a wood fire. However, in recent years, the villagers have adopted electricity for cooking rice.
Phunom Village is accessible by car, truck, and motorcycles, making it convenient for visitors to explore the area.
The village's educational institutions have a long history, with the Primary School established on June 12, 1928, and the High School inaugurated on June 3, 2013.
The British authorities imposed a requirement for a specific number of young, able-bodied men from each clan and village to be sent to French labor camps. In 1916, individuals from various Naga, Lusei, and other communities joined this force. During the First World War, a significant number of men from the Lushai Hills District, Nagas and Zomi from Manipur Hills, and Zomi from the Chin Hills voluntarily enlisted in the Allied Labour Corps, totaling 7,100 individuals. However, in 1917, an additional demand for one thousand men from each of the administrative subdivisions of Falam, Haka, and Tedim was made. The Zo people, who had never before left their homeland, were apprehensive about the fate of their youth, as some who had gone earlier never returned. Furthermore, there was lingering resentment towards the British for their past actions involving the collection of arms and slaves.
In 1917-1918, a group of individuals from Phunom Village bravely volunteered to serve in the Labor Corps in France. These individuals included Hang Za Cin, Son Suang, Son Thawng, Phut Suang, Son Khaw Kham, Kham Kam, Kham Huat, Lam Ngo, Phut Cin, and Thang Pum. Their willingness to serve in a foreign land during a time of conflict exemplifies their courage and dedication to their communities.
In Phunom Village, all residents are followers of the Christian faith. Each year, they come together to celebrate various traditional festivals. Currently, the most beloved festival is KHUADO, also known as the Harvest Festival. During this time, the community not only rejoices in the bountiful harvest but also shows support for disabled individuals, pays tribute to pastors, teachers, and elders.
Following the recent Myanmar Military Coup, the appointed village leader, who was under the Burmese Government, is no longer in power. In their absence, the Phunom Christian Unity (PCU) has taken charge of guiding the village through these challenging times. Due to the political unrest, schools across the region have been forced to close. However, thanks to the efforts of the PCU, educated volunteers have stepped up to teach the children, ensuring they continue to receive an education.
In a harrowing incident in 2024, the military dropped a bomb near a school where over 200 students were present. Miraculously, the bomb landed approximately 200 feet away from the school, sparing the lives of all the students and teachers. This event serves as a testament to the resilience and faith of the Phunom Village community.
Phunom Village is a historic settlement located in the Tedim Township of Chin State. The Phunom people, now known as the Khuano people, have a rich history of establishing new villages in the region. In 1909, they founded Pimpih Village, followed by Laibung Village in AD 1918 and Tuisau Village in AD 1920. Today, the Khuano people have expanded to approximately 20 villages in the area.
***@@@***
Weather
https://www.accuweather.com/en/mm/phunom/1430065/weather-forecast/1430065
THUPATNA
THUPATNA
Zomi te a tamzaw pen ih pianna phungpi ih kanciang in Ciimnuai pan a piang mah ki citangtang hi. Tua a hihleh Phunom khua e, koipan a hongpiang, koipan a hong kisat, koipan a hong ki beel a, kibangci sat a, koimun teng ah om-a, a min ki bangci phuah peuhmah hiam, PHUNOM mite e leh, koisungpan hong piangkhia hi peuhmah a, koimun teng tawh in, koimunteng ah teng in Phunom khua hong bangci tun peuhmah hiam, cih ihpu masa te’ ciaptehna te ensuk dih ni.
Pawlkhat te-in tangthu suutsuut in a tawpna ah Zomi kici ih hihman in Zo mai ah Pu behlap in Pu Zo ci-in mi suaksak in tua Pu Zo ii suan hihang a cizong om hi. Pawlkhat leuleu in Zhou Dinesty kici Zhou pen eilai a ihgelh ciang in Zo kici a, tua mite pen Zomi kici hi, a cizong om hi. Pawlkhat te-in mualtung kenkawm guamkawm zolak ah ih tenman in Zomi a kici hihang, aci zong omhi.
Zomi tangthu tuamtuam leh Hiangzang – Phunom ih pu leh pa te’ ciaptehna ih etciang in ih tangthu pen Mongolia, Khul, Chindwin leh Izuadi gundung, Luika khua, Ciimnuai, Engzang, Hiangzang cihbang in a hunhun in ih pute’ tenna te na ki zomto diudeu hi.
Leitung ah minam picing khat in amau tangthu kician tak in nei uha, a khang akhang in ettheih dingin laibu kician tangthu kician na nei uh hi. Ei “Hiangzang a mi” ci-a kitamlawh Phunom mite zong mailam ah ihtu ihta te’ simtheihding in ih ngeina, ih khangthu te kiciantak in ih neih akul ahihi. Tua ahihman in hih laibu in khangthak ihtu ihta te a ding in van manpha khat hong hi khading hi, cih ih ngaihsun hi.
Ngin Sian Thang
2023
LAIBU HONG PIANZIA
LAIBU HONG PIANZIA
Hih Laibu bawlding ih ngaihsut pen tum akum bangzahhiam khat laipek in ih sawmsawm hi-a, thu leh la ih kaihkhopna leh vai tuamtuam tawh tu ta ngawngaw in simtheihding in hong suakkhia thei a hihman in ih lungdam mahmah hi.
Laibu sung a ihzat lai bulpi te pen Pu Tun Pau kaihkhopna te dapphah in, Pu Kham Kho Hau, Pu Tun Sing, Pu Hang Za Nang te’ ciaptehna te tawh etkaak in a kizang a hihi.
Laibu kipatna lam tengpen Rev. Lam Suan Thang ii Phunom Khua Tangthu (unpublish) ngualhzia dapphah in a kizang hi-a, atung a ihpu te’ ciaptehna te tawh ki enkaak in ih behlap zong om zeuhzeuh hi.
Hih Rev. Lam Suan Thang ii gelhte pen khua tangthu laibu ihbawlnop ciangin ama neihsa siiktaw tawh khetsa publish nailoh (unpublished) phaltak in hongpia in Pastor Nang Za Mung in computer tawh avekin hong khenkik zihziah hinapi lemlohna tuamtuam leh behlapnop tampi hongom a hihman in a lem paklo hongsuak hi. Phaltak a hongpia Rev. Lam Suan Thang leh hong khetkiksak Pastor Nang Za Mung tungah zong lungdamna lianpi ihko phapha hi.
TUMTHEIH LAAM LEH ZAINA TE
TUMTHEIH LAAM LEH ZAINA TE
Nop mun, dah mun, lo, sa betna, lengkhawlna mun tuamtuam leh khat tang omna mun ah amun leh ahun zui in a nuai a tum thei tuamtuamte kizang hi.
(1) Zam (2) Khuang (3) Sialki (4) Daakbu (5) Daaktal (6) Sialki (7) Phiit bu (8) Guaphal tah (9) Guadaak (10) Lingdong (11) Tamngai (12) Lawingeet (13) Lemle (pengkul)
KI MINLAWHNA TUAMTUAM
KI MINLAWHNA TUAMTUAM
Phung leh nam sung ah “ki minlawhna,” mi minthang te
o Haunung te ki minlawhna: Apu San Beel ii tu
o Haunung tualtungte ki minlawhna: Apu Tawng Kip ii tu
o Naulak te ki minlawhna: Apu El Thuam ii tu
o Suante te ki minlawhna: Apu Ngen Zo ii tu
o Tomu te ki minlawhna: Apu Kaih Thang ii tu
o Namzo te ki minlawhna: Apu Kiim Thang ii tu
----------------
Zongeina Tonh Thu
Tonh Thu
Ih pu ih pate in ‘Dawibia’ ci in min a puak zenzen hang in a upna laigil taktak uh ah, ih sih khit ciang in ih kha vantung gam tung ding cih upna nei uhhi. Pasian om hi cih a up mah bang in dawi zong om hi ci’n um uh hi. Sih khit ciang in kimaimang kiuhkeuh cih bang om lo a, ih kha pen vantung ah kahto in ei mah ih hihna kithei suaksuak ding hi cih upna nei uhhi. Leitung a ih nuntak lai a ih lungsimte na dong in a keng suaksuak thei ding in upna na nei uhhi.Tong ding cih ciang in an ih hauh kum ahih kul hi. Ei bek hauh zong tawh kivaihawm ngam lo in, ih beh ih phung, ih sungh ih pute zong, a neih kul hi. A hi zong in ‘tonh’ ding pen innteek te’n zong vaihawm masa ngam lo zaw uh hi. Behsung phungsung khat peuhpeuh ah a tong zo ki-om kei leh, beh dang phungdangte’n enneu uh ahih man in, a tong dingte sang in a beh a phung in deihsakna hanthotna tawh, behsung vaii lianpi vaai thupi mahmah khat in kinei aa, hamsa tanggpi mah a kivaihawm ahi hi.
02. Zin khakte khol aa, a mau zong a tanu tuitak mah tawh ne khawm in ‘zinkhak tanu’ kici pah hi.
03. Sungh pite khol aa, a mau zong a tanu tuitaak mah tawh ne khawm in ‘sung ken’ kici pah hi. ‘Sung ken’ in ‘Sapi’ ni in innsung mei sak ah zubeel khat guang in lup hi. Sungkente pen tonh sa sabil hon khat kipia ahih man in ‘Sabil kholte’ kici pah hi.
04. Sungh Sabawlte, Pute (atong dingpa’ pute) leh Pusa thoih ‘Tulpipa’ zong zu kikhol hi. Hi teng khit tak ciang in, tonh ding kipsakna a man hi petmah ta aa, ‘Tonh’ kipatni Pansikni ding a ni ciangtan hi. Innbawl ni zingciang kipan ni sagih vilvel mi honpi ten inn zang ding ahih man in, inn bawlni aa kipan tonh pawi a ven khit dong zu guang ding leh sa go ding beh sungpan thudotpi teng kimu kikum in a kimtak in kiseh pah hi.
(a) Innbawl ni in zubeel ngengpi khat lup kul aa, innteekte’n a neih ngap kei leh, beh sung sanggam sung mah ah akilawm penpen a guang ding adang khat kiseh pah uh hi.(b) Pansik ni kici sial gawh ni in ‘misam’ ‘tuitawi’ te neek ding zubeel gol mahmah a guang ding innteekte ngaih khat kisawl hi.(c) Sial gawh khitteh ‘Song Suite’ nek ding zubeel nga, inn nga mah kisawl hi. Tua zute ‘Songzu’ kici hi.(d) Meilah pua mi nih kisawl aa, amaute vakna ding zubeel ngengpi songzu cia mah a guang ding kiseh hi. (ngeng > gol)(e) Sapi ni ciang in Innka dawn aa, zubeel ngengpi khat a lup ding in, behbul pente sung pan, panmun neilote kiseh aa,‘Sawkkhak’ kici hi.(f) Sapini ‘Sialzu’ ci in bikhalap ah beel nga lup ding mi kiseh hi.(g) Zinkhak ni (Sagual gawhni) in sagote a piak ding in inntual kiu sa sawl ah ‘Saneido zu’ ci in a taak/khaih ding zubeel ngengpi khat a guang ding seh khol uh hi.(h) Tanute sagawh ni in zong a ‘Saneido zu’ ding mah sehkhol uh hi. Sagual gawh ni mah bang in sa gote taak sa in sialki tawh zu hawm uhhi.
Tonh ding ciang in inntual ah song khat phut kul aa, sialkop go ahih leh a gawh zah zui in ‘tonhsong’ a ka, a sial gawhzah kibehlap hi. Beh sung phung sung ah tonh simna in meipum (bawng, sial, lawi), a gawh leh a gawh zahzah ‘songmam’ kiphut hi. Tua ahih man in tonh ding vai hawmna tungtawn in khensatna a om ciangin khuasung aa singsui siamte leh it leh ngaihte mah bulphuh in songsui ding mi thum pan nga guk ciang bang kicial kiseh thei hi. A mau pen ‘Songsuite’ mah kici pah hi. Song ding in ngaingaw sing gil mah kizang pen hi. Song a suih uh ciangin song dawn pen zum sak suak lo in lukhu guang uhhi. Songbul pan pi 9 a sanna santakah song geek ci in tua pan a golna tawm khat khiam in zum to sak hi.
Tonh sung in a khual a tual beh bulpi meltheih a tuamtuam a kho ding in tangval lasiam, thahat melhoih minthang pian teng leh meltheih naii-huai deihsak zaw hiat teng mah kiseh hi. Misam pen mi guk pan kua ciangdong bang kiseh thei hi.
Hih tonh leh gal-aih sa-aih cihte pen ih khawh ih tuk, tuuk an vaimiim, taang, leh bete ih laak khit zawh khuado khit a kivaihawm ahih mah bang in khua dam hun laitak ahi November pan March kha kikal sung ah kinung pen hi. Tua ahih manin misamte in tonh sung aa, sa emna ding singkang leh, zanlam ‘inn tual mei sep’ ding singkhul zong a mau mah kiseh hi. Tonh, sial gawh ding zong a mau mah kizong sak in kikai sak hi. Pansik ni sial tawh kimawlpih ki-ommaih ding zong misamte nasep mah ahihi.
Ih Zogam khua tamzaw ah tuisik anhuan na ding leh dawn ding takpi zong haksa mahmah ahih man in, hih bang tonh sung zu-nun sa-nunna lianpite’ ah tui nakpi tak kisam a, tui tawi ding a tuam in, misamte zah mah veng leh paam ahi zong, ngaknu melhoih hong maingal leh deihsakte mah tui tawi ding in kiseh hi. Amau pen misam tangvalte tawh gualnuam ding leh sapi ni leh ‘sa gual gawh ni’ khuasung mipite ‘Laamlak’ ding hi pha pen uh hi.
Tonh misam tuitawite’ khuasung ah a minthang pian ahih leh sialgawh en aw, laam en aw, kitam mahmah pha deuh hi. Tonh sung in misam tuitawite phual/mun lakna pen phaitam zang teng hi aa, a mau a tuam in zu ne in, anhuan uh hi. Tua ahih man in Tonh sung in, innteekte' inn pen tangpi tang tate aa’ linlian suak in, inn mai kongpi leh inn nung kawmhek (kongkhak) a sun a zan in honsa in kikoih hi.
Misam leh tuitawite zan a a lup uh ciangin lawmhawm in nungak leh tangval a kopkop in inn liim ahih kei leh inn sung pialkhang tengah khaam/haam lup uh a, akisawk aki-hebang om tuan lo uhhi. Pasian thu a zui Khazih tate (Christian) ahih loh uh hangin, nungak tangvalte in a namtuina a sianthonate (virginity) na kem cing mahmah uhhi. (Lawmhawm > A lumkhawm ding kiseh)
Khaam lup/haam lup > Kigual diudeu a phei lup
Taaksing pona taaksing tamna khuate ah ton zunun sung det ding meilah la a tuam in kiseh tuanlo a phamawhte lak ah thusate gel kiseh tawm thei hi. Tua mah bang in singkhul ding zong a innteekte ‘singham’ pan singki-ek in kiging khol uhhi. Meilah haksatna khuate ah meilah zong ding atuam vilvel in kiseh ngiat hi.
(1) Inn bawl ni,(2) Pan sik ni,(3) Sapi ni,(4) Sagual gawh ni,(5) Tanute gawh ni,(6) Taangpi antawi piak ni,(7) Tanute antawi piak ni,(8) Taitehte' antawi piak ni
Tonh hunsung aa, mihon pite gamtatna gualnopna leh lamna ding ahih man in innka, tuangdung, tangzomte patauh dipkuat huaina omlo aa, kho tak aa omna ding, innsung inn pua muanhuai tak leh, mei a kangsak thei ninpa nahthel siangtak in innnuai inntung phiat uh hi. Innka khuam leh sualkalte a muanhuai kei leh a thak tawh khek uh hi.
Tonh kipat ni 'Pansikni' in anuai a bangin sa kigo hi.
- Vok tuknga pan a tungsiah khat 'lawingawh' ci-in go a,aliang peek demdamkhat Pute pia hi.
- Khuangsuate ci a,thallohte tanu tuitaak leh tanu sawlla (tanupi leh tanu nauzaw) te gawh vok tuk li sang a neuzaw lo nih kigo hi.Taksih nganhuan aa,voksa solgep tawh phamawh mun lente bek tham lo in songsuite dong in azu a sa taksih nganhuan eel liang in kine hi.
- Nitak nai thum hun pawl ciang in vokno tuk nih cia a nu le a pa go a,sialkong sak ah 'nuhdo' a dawn dawlnih kigeek tung ah sialsawl khiang/hiang khat leh sawl san khiang/ hiang khat tawh a sa a sin a tuap a huaii gua hiang khat tawh khil aa,a kigawmin nuhdo tung ah siat hi.Nuhdo pen voksong aci pawlkhat om hi.Bangkuapi thoih pusa thoih ciang aa kongkan gei a guaton neu khat leh songmaam a neu kiphutkhawm pen ahihi.
- Nitak nai 4PM hun khawng ciang in sialgawh ki pan ding hi ta hi.Tua ton na ding sial pen misam tangvalte in a ton ma ni nih ni thum sap in atong dingpa' inn nuai ah khihsa in koih hi.Sial go akicih hang in a ki-ommaih pih kimawlpih hi bek aa,Tulpi/ Siampi pa'n phuisam kawm a,tei tawh adawt ma in si zenzen leh a dang a zon kul ding hi.
- Sial gawh ma in, a tonh song pen inntual laizang mah ah kiphut hi.Sialkop go lote a'ding in songka khat kiphut hi.Song pen a mah bek kiphut lo in 'gua ton' ci in gamsung aa,gua hoih penpen,a kuitung penpen kizong in tua tawh kiphut hi.Tua guatonh zong ding te zong misamte mah ahihi.
- Gua tawn zong a etlawm theithei ding in bawl a,a kuisuk a dawn penpen ah a kui ngiilngeel ding deihna tawh ki gik pian ding gawteh lom henkop in bawk nineii in kaai sak hi.Tua pen guaton bawk mah ki ci pah hi.Tua gua tonh dawn aa guaton bawk tawh kizom in a phelek kici,gaw lum a bem in sagih bang bawl a agolna kibang sak gai lo in,a dawn lam ah neu sak tektek a khau tawh kikhil diudeu hi.Tua gualum a beem a kikhil ngiilngeel te huih tawm nung leh phe leklek geuh ahih man in 'phelek' akici pah ahihi.
- Tonh ciang aa,sial gawhna ding sial khau pen a tong inntekpa' zawlpa'in khau sat ding vaipuak nei hi.Tua amaa lak khautang khau heek lamgiat sau khepnih suah tawh sial kikai ahihi.
Pansik ni sialgawh man khit ciangin songgeek santak ah sialgawh ii sa-sin sa- lung leh taksih nganhuan,zu thawlnote nangphan sungah koih in vaphuak neek dingin koih uhhi.Vaphual antah akipatkhiatna pen nidang lai Lawi Thang leh Sial Liante unau nihte tangthu pan hong piangkhia ahihi.A u Lawi Thang vaphual in piang aa anau an puak ni loh hi.A nau hong liat ciangin nuamsa in hong tong hi.A tonh ciangin a nau in zong tonh zo dingin sam pah aa,a u ( vaphual zong) tonhzo dingin hong pai takpi hi.Tua kipan khangluite in a ton sialsial in ' vaphual antah' ci in songgeek omna santak ah 'vaphual antah' kikoih hamtang hi.
Nidanglai in Lawi Thang leh Sial Lian kici unau nih om hi.Lawi Thang a uzaw hi-in, Sial Lian a nau zaw ahihi.A nau lai un a nu uh si a,a pa un zikik a nei hi.A nukik un Lawi Thang leh Sial Lian itlo in a pasal kiangah,"Hih naupang tegel tawh khuasa khawm theilo ding ka hihmanin,ahi thei bangin mundangah hawlkhia in" a ci hi.A pa in a tapate gel hehpihhuai sa in it mahmah napi a zi' thu mang in gamlapi ah Bawm lianpi khattawh pua in paipih a aciahtheih nawnloh nang munah khawlpih in ihmusak in a ihmut kalun anusia vingveng hi.
A tate akhawnlawh ciangin,khua mui ta in akiim apaam a et uhleh a pa uh mu nawnlo hi.Acihna ding uh theilo in,agil uh kial mahmah a,akappap uhhi.Gamlakah nektheih zongin a vaak melmel uhhi.Nektheih amuh khempeuh uh phelhawmin a ne uhhi. Ni khat vasa bu khat mu uh a,a u in a va et saisai leh vaphual tui tang khat na om hi.Khia suk le lah ki tam ding,ne lelah a nau in ngawl ding ahihmanin a u in akam sungah muangin sing tungpan hong kumsuk hi. Leilak a tunma in vaphual tui taam sakkha in valh kha a,vaphual a suakpah hi.
A naupa in a u vaphual a suah ciangin dah mahmahin amah kia a kapkap hi. A u in "Nau aw kapkap kei ou! Nek theih kamuh peuhpeuh hong puak ning aw, Lau ken aw"a ci hi.A u zong singgah zongin a lenlen leh mun khat ah gamhoih gamnuam mahmah khat mu a,a naupa samin tua khua ah a tengsak hi.A naupa in tua khua ah a nasep khempeuh lawhcing in,a khawi peuhpeuh pung mahmah hi. Zi nei in ta nei in nuam asa mahmah hi. A sawtlo in Khua Hausa nangawn a sem hi.A upa in zong vilkik nawnlo in kum sau veipi a kikhen uh hi.
Ni khat ni ciangin,a nau pa Sial Lian in ton ding hong vaihawm hi.Zu le sa na khempeuh kicing zihziah khin a,a nunung penin a upa a sam nuam hi.Tua ahih manin a upa a sam dingin vasa khempeuh kaikhawm in a sam siampen ding sin khawikawi a,atawpna ah Vahui asawl hi.Ton kipat ni zingsangin, a u Lawi Thang hong tung huak-huak takpi a,inntual tungah hong laam hi.Sial Lian zong nuam mahmah in,a inntual laizangah hong pai a, a u amuak hi.A u in a mul khat bot in a khiatsuk leh,a nau in hoih sa mahmah in a lukhu tungah suang viuveu in mipi lai ah a laam hi.Vaphual mul tawh kilawm mahmah in mi khempeuh in hoihsa in a eng mahmah uhhi.Papi khempeuh in Vaphual mul ngen pah ngeingai uh a,a u in zong a mul neih khempeuh botbot in a khiatkhiat hi.A kha a mei abei dong botbot in khiakhial ahih manin a tawpna ciangin leng thei nawnlo in leilak ah hong kia a,a naupa in a tangsaal ah a kem hi.
A kha a mei akim dong akep khit ciangin a khah kik hi.A u in a lenkhiat kik ding ciangin, a naupa' kiangah Khitui nulkawm sa in "Nau! hih lai mun sang a nuamzaw gam khat mu khin ka hi aw.Tua lai ah a tawntung ih tenkhawp theihna ding ni khat ni ciang hongsam ding ka hi.Tua lai mun nong tunnop leh Thumanna leh Cihtakna kiptakin len tinten in la,na nuntakpih in aw.Manggilh hetken aw Sian Lian!" ci-in a vaikhak khit ciangin a leng khia vingveng hi.Tua hun a kipanin tuni dong Vaphual ahi a u Lawi Thang leh a naupa Sial Lian akimu nawn kei uh hi.Tua ahih manin Zomite in Vaphual tawh ih kiciaptehna hih Unau Nihte' Tangthu pan hong kipan hi ci in Zomi Tangthulam kansiam mipiten na ciamteh uhhi.(Source- paul Thangpi)
Sial gawh akipat ma in tonhsong gil mahmah songka khat leh gua-ngal kung a kui tung mahmah tonhgua dingin la a,tonghsong tawh henkop in a phuhna ding,inntual laizang ah,pi 2-3 a thuk ding lei to suk hi.Tua zawh ciangin tonhsong leh tonhmungte anih in leisungah phut suk uh a,lei tawh vuk naii lo in akip mahmah a kho mahmah dingin sing khetphim vive a kim ah kigak takin khencip uhhi.Songgeek santak ( Vaphual antahna) ah gua-tonh leh tonhsong kip takin hen khawm bikbek uhhi.Song leh gua kip mahmah muanhuai mahmah a sak khit uh ciangin,tonhsial gawh ding hong kipan ta uhhi.(tonhmung,tonhgua, gua-tonh akibang hi)
A zenzen in tonhsial banah,lawi,bawng,sakol cih bang akigawh thuah leh tuate simna in a gawh zahzah song maan kisui a,tonhsial simna songka tawh kiphut khawm hi.Sialkop gote leuleu ciangin a tonsial gawh zahzah songka kiphut hi.A tunga pulaaksa mah bangin meipum gol nei gan ngeengpipite a gawh thuah uh lah,a gawh zahzah songmaan kiphut thuahtuah ahih manin,mihau mahmah sialkop gote' inntual ah songmaan songka kigawm khuam tampi kiphut khawm kimu thei hi.
Sial gawh hun ding ciang in misam tangvalte in,sialkong pan in sial tuun uh aa,tua zawh ciang in song leh gua- tong mung kiphut na ah kai in,songkhuam ah khau vial khat paisak in,a sial ki - ommaih pih ih hi.
A sial a na lua lo in ciang tawh sat,khat veivei a mei kuai ci in a mei ah man in a mei kuaih sak uhhi.Tua bang ciang in sial pen kitom in a song leh a tonhmung bang liingsak nalnal hi.A sial a tawl mahmh dong nono in kimawlpih niloh uh hi.A sial gim mahmah aa, a puak teh muan huai tak in henkop in tulpipa ki-ap hi.Khanglui lai in mi tam mahmah a gen nopteh 'Sial gawh en bang'... "Sial gawh en zahzah pha" acih mah bang in numei naupang ngaknu tangval in lawp thei tek peuhmah aa,khua zaang in ki-en zihziah hi.
Tua laitak in innsungah,innteeknu leh innteekte' tanupi ( tanu tuitaak) tanu nauzaw (tanu sawlla)te in innsung teng ah kap ngutngut uh hi.Nuam luat lungdam luat man' aa kahna hi zaw hi.A sisa a tate ahi zong a nu a pate ahi zong phawk in,amau zong nungta lai in hong uap thei le uh maw..lungkim huai toto sin teh..cihna ngaihsutna tuamtuam tawh kap behlap uh hi.
Sial gawh nop ci leh no ci lo pen a sial hat leh a hat loh, a get leh a get loh tawh kisa hi.Sial pawl khat hat lah hat,gilo lah gilo si ahih man in tangval meidawite sukngam ding bang hi vet lo hi.
Sial a hen ton khit ciang in Tulpi pa'n teipak tawh a le-ah sun hi.A sih pah vet kei leh misamte'n a dek su in si sak hi.Sial pen gan dang gawh bang hi lo in a vun hok hamtang uhhi.Sialsa pen a sial in kihawm a, aphei meibang 'khuangsuate' pia hi.A liang khat pen zinkhak te pia hi.A liang khat pen koih hi.A ngawng pen a zawlpa pia hi.Sialvun a hi a phaw pen sengnam a zat ding in tulpipa' sengthum ai cing ding pia aa,a dang teng sapi ni sago teng hawmsak hi.A iksa leh a phuk teng tanute hawm sak hi.
Sial a sut lup khin phet mah in tonh phuisamna sung mah a kihel agawh ding lengkeel zong naupang pawl khat in ommaihpih phot uh hi.Keel a gim a tawl mahmah ciang in tulpipa in a phuisam khitteh gua taak hiam khat tawh a le mah pan dawt lum hi.Sial leh keel pen a tal/apa tuakmah hi nak hamtang ding hi.Keel lungtang pen tanu sawlla( tamu nauzaw) te keemsak hi.Mansuah theilo hi.
Tua ni zan in songsuite leh misam tuitawite neek din' sa hoih a sak zah sasem te'n pia hi.A hi zong in ciamnuih leh cihtak in,phamawh sa a paih lohte misamte in,sa semte theihloh kal in laksak guksak thei uh hi.
Tua ni zan pen 'Songzu masa' ci in beel gol lua lo zubeel guk,songguite in sa min ma in peng nek uh hi. Sa nek khit ciang in 'Songzu vaak'ci in bel golpi bel guk mah lup thuah a,zan thapai in ne uh hi.Zingsang lam teh 'Ailawng to' ci in ailawng la sa uh a,zan khuavak mah in vei nguainguai uh hi.
Mi sam tangval leh ngaknu tuitawite a ding a kisehsa om bang in phaitam ah zu bel kiguang a, amaute zong a tuam in ma gualnuam mahmah uh hi.
Innteekte La
01.(a) Zangleng ka buktui aw e, ka sawlsang te'n, theihloh nahnuai gamcin zan sial bang giah e.
(b)Zua lamhloh zaang sawmsial leh gamtulta aw, khan kituak aa tuah ih ciam ih hiai mah e.
02.(a) Gamlai tulsing,aphung tawi hiang bang zau aa, ka ngaih lungtup ka ngaih dawn,bang tuak mawh'ng e.
(b)Ningzu leh aisa lai ah,tuangtung ding aw,zaang nun gia bang ken hong zun lah hi vang e.
03.(a) Gamtulta aw na pian na koi lai a hiam?,mu nuam ing e,mun zaang lai hi vak e.
(b) Tui aa limnga mang bang aa na hek ngiingeii,tuai nih thum banzal liang ah,ni no bang e.
04.(a) Simsing deih ci bang tel aa gam zang ka zawt,sunni tum mui khua ka ziin,ni tam tah e.
(b) Gam tulta aw na khan hawmthawh buang ingh e,tuai sumtual ah dit ding bangin,kaii liangin zun nuam ingh e.
05.(a) Kawi tawh sawmsial ka simna gamtulta aw,tulmawh hen aw,khuakim gen in om hen aw.
(b) Kammei ta'n na ziallo aw kiaklo lakah,kumsawt ka laamtual ka mel cikhna hi e.
(Songteek > Songsuite lakah innteekte ngaih khat leh nih akiseh ahihi.)
(01) Tanu tuitak leh Tulpi,
(02) Beh sabawl leh Sungh sabawl,
(03)Sawlla leh Sawhkhak,
(04)Sungken leh Beh thusa,
(05) Khuangsua zui leh Veengthusa,
(06)Zinkhak leh Sunghpi,
(07)Thalloh leh Innteek,
(08)Zinkhak zui leh Meisak zu a site (sung ken),
(09)Pute leh Saphul bul,
(10) Tawileih leh Songteek,
(11) Nuphal leh Zawl.
(01) Zinkhak leh Tuitaak (Tanupi),
(02) Sunghpi leh Khuangsuazui,
(03) Bel sabawl leh Tanu sawlla,
(04)Sungh sabawl leh Zinkhakte' tanu,
(05) Pute leh Saphukbul,
(06) Zawlpa leh Saphukbul zom.
Saphuk nul: Tanupite gel banah azom tanu masa pen.
Saphukzom : A nihna
Songteek : Song suite lakah innteekte it pen ngaih pen
Tawileih : Thallohte phamawh sung pan hi.
A Phuk Lawm
(1) Zinkhakte leh Thusa uzaw.
(2) Sunghpite leh Thusa nauzaw.
Tanute Gawh Ni Phuk Lawm
(1) Tuitaak leh Thusa uzaw,(Behthusa)
(2) Khuangsua zui leh Thasa nauzaw,(Veengthusa)
(3) Sawlla leh Sasempa
Kai Kha Lawm Zu Lep/Pan
(1) Zinkhak ta - Khuang tum pan'
(2) Sunghpita - Songtek pan'
Sago dangte seh tawm hi a, atung aa teng pen phelhloh a zuih ding ngeina ahihi.
Akhiatna
Zinkhak ta' = Zinkhak te aa'
Sunghpi ta' = Sunghpite aa'
Sialzu meh ding ci in vok tukthum sang neu zaw lo khat go a,a tong ngeisa sialzu ne teng seh hawm sak hi.Zan nitak 'pansikni' a,a gawh keelgil misamte'n bawl uh a,taangthalh in nitak ciang a lam en dia hong pai,numei naupang,ngaknu tangval hawmsak hi.
Tua nitak nai 8:00PM hun pawl in misam tuitawite'n a neih penpen a puanhoih a khihoih neih pente mah ok in,a puandum a puanngial, apuan laizem/puanlaisan,a tanghcingte uh tawh phaitam zang pan hong kipan in innkun ah,innkun pan inntualzang lam zuan in hong laam phei ngelhngelh uh hi.Inntual pan Suangphapek kantan in innka dawn ah tua pan bikhalap lam manawh in,inntual lam ah zuan kik in tonh song kimvel in laam uhhi.
Ni dang lai in namgim mei cih lah ki neilo ahih man in inntual ah meipi sep in kilaam hi. La dawng nih dawng thum bang a laih khit ciang in khuasung pan nungak tangval "Laam suak" ding ci in kongkan gei pan kipan in,misam tuitawite a laamte tawh kizom in hong laam deudau uhhi.Huansak a lam en nungak tangval a kipan naupangte na ngawn om thei lo in khutkawi tum tawh awng ziazua uh a,kigamlum in nuam kisa mahmah hi.
(Meipi sep a khiatna >> Singkeu singkhuah golpipi mei in cih- Camp fire dan)
Tua ni zan pen sehsa om bangmah in,misam tuitawite leh 'lamsuak'te nek di'n phamawh a pang lo,zubeel khat beek tawh uap ni,a cite' zu beelte,mi samte'n sun in tuamkoih uh a,tua nitak in lup uh hi.Gualnop dan tawh kizui in zanhak in kilamlam in,a zingteh vaii dang kipat kik ma in tawp bawl uh hi.
(a) Ka Tonhkhuang aw thang zawm aw e,ka hankuang a thang zawm aw.
(b) Tonhkhuang leh hankuang thuah ing e,mual ii hem ah thang nah e.
(a) Khau va sat va sat ve aw ' Hawltham' ah khau va sat aw.
(b) Hawltham ah khausat sial khihna di,ka khua 'Sihzang' ei zawl aw .
(Hawltham > Saizang khuapi pan tai 2 val khawng a gamlatna Saizang- Kaptel mawtaw lampi tungah om hi.
(a) Khuamual a len sesing aw e,nauzu a ka lak aw e.
(b) Nauzu a lak len sesing aw,gam sing bang mang khong tah e.
04.(a) Daiteng phuigua khan siamno aw,thai tawh deih a zeek ing e.
(b) Thai tawh deih a zeek ing e,gual tungtuanna'n bawl ing e.
05.(a) Simsing lungdeih sawmsial a lak,sumtual ah kui ngilngel e.
(b) Daiteng phuigua phunglai ningzu,sumtual gawl bang kim sang e.
6.(a) Ih sumtual ah phuigua lum zem aw mauki hunna ha sa e.
(b) Mauki hunna lah hi lo a,kawi tawh lau kha ka hualna hi e.
(La tampi omlai hi, Tonh la- ah atuam in kigelh hi.)
*Sapi ni in, Pansik ni a sial gawhna Tonghsong leh Tonhgua/ Tonhmungte lei vuk in a kip a kho ding in kiphut pha kik hi.
Tu ni sago teng a nuai aa bang hi:
(1) Zinkhak - aneupen voktal tuk 4 tungsiah,(2) Sunghpi - aneupen voktal tuk 4 tung siah,
(3) Pute - aneupen voktal tuk 4 tung siah,(4) Beh sabawl - aneupen voktal tuk 4 tung siah,(5) Sungh sabawl - aneupen voktal tuk 4 tung siah,(6) Zawlte - aneupen voktal tuk 4 tung siah.
07.(a) Ih tonh sawl leh ih han sawl aw huihkho ta'n na sem lo aw.
(b) Huihkhi ta'n na sem lo aw e,a pal lai na heu ll aw.
08.(a) Thawmte sawmsial lim a lian aw,laukha ka hualna aw e.
(b) Laukha hualna sawmsial limliam,zua pangmai-ah aki hiangsing bang zau e.
09.(a) Simsing ka lungdeihno leh daiteng phugua,kop in tu bang suan ing e.
(b) Tulmawh hen aw sing gualgen di'n,zodam thalpan kai hen aw.
10.(a) Ih sumtual ah sawmsial limliam aw,phung in bawm e miza in bawm e .
(b) Phung in bawm e miza in bawm e,kuahsuang pallun e,vaza in bawm e.
11.(a) Ka thai lungtup thawmte sawmsial,kawmpal kaisak zel ing e.
(b) Keima lungtup leido sumlu,alva zo sak zel ing e.
12.(a) Sumtual tonh sawl setang gel ing,seino lungtup tung sang e.
(b) Seino lungtup tung sang e,sumtual buancim kai sang e.... cih a kipan tonh la vive sa in zanhak uh hi.
Tuni in tanute gawh ni hi a, sago teng in zanni' 'sagual gawh ni' a gote mah bang in zubeel golpi nih ta guang a, innsung leh inn liim ah luup uhi.Zan a, asiallu kheuhsa uh siallu innsung 'baallei' ah suang uh a,tanu tuitakte sagawh a phawhlawh solna tawh siallu zut in puankhuh uhhi.Sehkholhna sa om bang in sagualgawh ni leh tanute gawh ni a sago teng dawn ding in,zubeel gol theithei khat inntual kiu sa sawl ah kiguang a, a zu taksa in kihawm hi.
(6) TAANGPI ANTAWI PIAK NI
Tu zingsang in tanu sawlla ( tanu nauzaw) pa in,sawlsan khiang khat leh 'nah ci-in sialsawl sing nam ateh a ngeng zawte khiang khat sat a,gua hiam khat tung ah sabak khil in,a thum in lomhen in gawtonh ah vomhkhau tawh henkop hi.Tua pen 'vaphual antah' kici hi.Tangpi an tawi piak ni a deihna in a dang hi lo a,sagualgawh ni a sago teng in antawi hong piak uh acihna ahihi.
(7) TANUTE ANTAWI PIAK NI
Tanute sa gawhni a kihel teng in 'tangpi an tawi piak ni' mah bang in taangngansih leh sasolgep,satui,
voktui,sialtui ne in kitai mahmah hi.Tua ban ah,a lim theithei tangho,kawlkai leh gatam ciauh cih khawng an limnono leh an lamdang nono a cingkim theithei in atongte' inn ah antawi in kipia uh hi.
(8) TAITEH TE' NI
Taitehte acih pen phamawh panmun len ding a, a matte hi lo in, taiteh pho ding a, akiseh nuphalte ahihi.Innbawl ni a kipan in Tonh zu-nun man ni ciang dong, inntek lamte lup zu pengsa te "a te" a muat a ap lo ding in ani ani in a tongte' a veeng a pam meltheihte innka- ah pho keu uhhi. A keu ciang in taiteh kici a,silngo/ tol nuh leuleu in zu in kisa kik hi.Tua zu pen taiteh zu mah kici hi.A thak a kisa zute tawh helkhawm in kilup thei hi.A masa zah in lim zolo ahih hang in, tangpi nek ding in nungsang ciang in kiguang kik,kilup kik thei veve hi.Ton zunun sung in bel kilup kik man sam lo hi.
Tonh zu- nun sa- nun pen inn- bawl ni simloh ni sagih vilvel sun leh zan kitatsat lo- a, kibawl ahihi."Sialkop go' ci- in kitungnun sakna om sawnsawn lai a,sial- pen nih sang tawm zaw lo go uh hi.Sialkop go te'n inn bawl ni in innka dawn ah tapluak a mekvak zihziah hi.Sialkop gote a sih ciang in a tanupite in puanbu thup nei tawh siluang tuam hamtang uh hi.Innka a, a tap luah pen a sih ciang a nitak pusuah a meivakna ding hi pah hi.
Thu Khupna: Tonh ih cih pen ih Zo ngeina ah a sang penpen kidemna ahihi.Nupa kha- hualna lah hi si a,gual tungtuanna zong lah hi si ahih man in,tuhun lai ih om dan ih ngaihsut dan tawh ih etkak teh a ' haivai' a bat hangin,amau hun tawh kizui in a thupi pen,a kidem huai penpen ding mah hi ci'n ih mu thei hi. Vahna ciahna zu-nunna sa- nunna khempeuhah,mun limci ngah in taltangg bek thamlo in tualtangg mahmah lai uh hi.
Taltang: vaanghnei, maipha ngah; Tualtang: mai- ngal, teektang, ki-innteeksak
A sih uh ciang in zong mi mawkmawkte tawh kibang lo in la zong tonhla mah sa pah uhhi.Gal-ai sa-ai ngeite'n galla sala mah sa thei pah uh hi. Si a gui ciang in zong mi mawkmawkte tawh kibang nawn lo hi. Tonh lah a tong ngei lo,hihneih gal- aih sa-aih a bawl ngei naii lo bangkua khaglt a sih ciangin, galla, sala, tonhla a sak ding dawng khat mahmah zong om lo ahih manin, a sih uh ciangin,naupang ngek lai mahmah nipi khat zong a kim naii lote akigui mah bangin,ulian uhamsa pipite zong aki-kungui hamtang uh a kul ahihi.
Hihneih: Gal-aih ahih kei leh sa-aih a cihna mah hi.Gal leh Sa a min a a lawh gallgall ding a utloh ma'n hi.
Kun-gui: Khuadak lo a kunn ngiungeu a kigui cihna hi.A lasak ding uh om lo in,si luang lah innka ah kilaamh thei lo kipusuah thei lo ahih manin,si a gui ciangin inn sung pan kipusuah in hankhuk dong ah akigui vingvengte a cihna hi.A siluang pua tangval papite a mai uh zum in zong khuadak ngam lo uh ahih manin,tua lai pan 'akikunn-gui' cih kammal hong piangkhia ahihi.
Tonh sung in dawi vai tawh kisai dawi biakna taktak om lo a,inntekte nupa kha-hualna mah hi pi pen hi. A hi zong in tua kha-hualna ah Pasian tung ah ngen lo in dawite tung mah ah ngetna kibawl ahih man in,dawibiakna tawh kisai lo kici thei lo zel hi.Tua hi a ton ih cih pen nupa kha-hualna leh neihsa lamsa hauhna kidemna pawipi hi,ci in ih ciapteh dingin hoih hi.
(Source Pu Zam Suan Thang)
Tonh bawlna thu bulpi in ahing lai mite leh a sisa kha (soul)mite kimuhtuah kikna hi a, hih tonh bawlna mun a ih kimuhtuah theih kei a leh ih sih ciangin gul samnu tuang lam (sahnu) lampi ah kimu teitei ding hi hang cihna ahihi. Ton la khat lungngai ni.
(a) Tonh khuang bawl vai ciin leh tuai ko sawl vai,thangvan a zua mang munah va lel ding.
(b) Thangvan a zua mang ih koh lah leh,gul samnu(sahnu) tuanglam lai ah tuah ciam ni e.
Apat na;
(a) Sial honglaam sial honglaam e,Thawm ii sialkhawi honglaam e.
(b) A tatna Khumtui hi e,a pianna Tuithang hi e.
(Theihding: A sak dan kibang lo hi. Anuai a athahna pan kipan a nuaisiah aban teng latung la sak bangmah in kisa hi. Thawm ii sialkhawi > Thawm behte sung pan a minthang mahmah Pu Mang Sum khan lai in sial leh bawng tampi nei uh a,tua sial leh bawngte mah bulphuh in " Thawm ii sial khawi" a ci hi teltel ding hi. Khumtui _ Saizang khuapi tawh a kigalsai linlian ' Khuavum mual' a cihna hi.Tuithang pen tu a Tuithang khua mah a cihna mah hi leh kilawm hi.)
Tu a ka tup hi hiam aw e, zangleng phualmul ngai ing e.
Zangleng phualmul ngai ing e, sen a mung bang ka tup e.
01.(a) Ka Tonhkhuang aw thang zawm aw e,ka hankuang a thang zawm aw.
(b) Tonhkhuang leh hankuang thuah ing e,mual ii hem ah thang nah e.
02.(a) Khau va sat va sat ve aw ' Hawltham' ah khau va sat aw.
(b) Hawltham ah khausat sial khihna di,ka khua 'Sihzang' ei zawl aw .
(Hawltham > Saizang khuapi pan tai 2 val khawng a gamlatna Saizang- Kaptel mawtaw lampi tungah om hi. Sihzang > Sihtui omna Saizang khuapi a, Sihzang veeng a kicihna munteng mah ahihi.)
03.(a) Khuamual a len sesing aw e,nauzu a ka lak aw e.
(b) Nauzu a lak len sesing aw,gam sing bang mang khong tah e.
04.(a) Daiteng phuigua khan siamno aw,thai tawh deih a zeek ing e.
(b) Thai tawh deih a zeek ing e,gual tungtuanna'n bawl ing e.
05.(a) Simsing lungdeih sawmsial a lak,sumtual ah kui ngilngel e.
(b) Daiteng phuigua phunglai ningzu,sumtual gawl bang kim sang e.
06.(a) Ih sumtual ah phuigua lum zem aw mauki hunna ha sa e.
(b) Mauki hunna lah hi lo a,kawi tawh lau kha ka hualna hi e.
07.(a) Ih tonh sawl leh ih han sawl aw huihkhi ta'n na sem lo aw.
(b) Huihkhi ta'n na sem lo aw,a pal lai na heu lo aw.
08.(a) Thawmte sawmsial lim a lian aw,laukha ka hualna aw e.
(b) Laukha hualna sawmsial limliam,zua pangmai-ah aki hiangsing bang zau e.
09.(a) Simsing ka lungdeihno leh daiteng phugua,kop in tu bang suan ing e.
(b) Tulmawh hen aw sing gualgen di'n,zodam thalpan kai hen aw.
10.(a) Ih sumtual ah sawmsial limliam aw,phung in bawm e miza in bawm e .
(b) Phung in bawm e miza in bawm e,kuahsuang pallun e,vaza in bawm e.
11.(a) Ka thai lungtup thawmte sawmsial,kawmpal kaisak zel ing e.
(b) Keima lungtup leido sumlu,alva zo sak zel ing e.
12.(a) Sumtual tonh sawl setang gel ing,seino lungtup tung sang e.
(b) Seino lungtup tung sang e,sumtual buancim kai sang e.... cih a kipan tonh la vive sa in zangak uh hi.
13.(a) Sial aw ka lamh lohpi aw e,sial ii ki mah tum ing e.
(b) Taang aw ka khawh lohpi aw e,taang ii zu mah tep ing e.
14.(a) Na vum veh aw na vum veh aw,ciin khuamual ah na vum aw.
(b) Ciin mang teng ngauzu tawina aw,khuamual bemtang bang vume.
15.(a) Ka nu cia lah pha lang e,ka pa cia lah pha lang e.
(b) Kei pawh hi cia phet pha ing e,simsing sumtual ah sia'ng e.
16.(a) Simsing lungdeih sawmsial a laak,sumtual ah kui zilzial e.
(b) Daiteng phuigua phunglai ningzu,sumtual gawl bang kim sang e.
17.(a) Zua tonhsawl leh zua hansawl aw,a paallai na heu lo aw.
(b) Huihkhi tan na seem lo aw,a palllai na heu lo aw.
18.(a) Daiteng phuigua a meng masa,gual in a dawn lai lawng e.
(b) Gual in a dawn lai lawng e,kui zilzial sial aa lang e.
19.(a) Sumtual tonhsawl nahzing nuai ah,sawmsial tanggul bang lum e.
(b) Sawmsial tanggul bang lum e,gual aw hong zo ta veh aw.
20.(a) Daiteng phuigua kui ngilngel e,sawn liang in tui bang lang e.
(b) Sawmkhan liang tangbang phatah e,mim leh sawmtang sung dime.
21.(a) Sawn aw khua mual hong suak tang e,pahtang sunni liap sang e.
(b) Pahtang sunni liap hi lo aa,tonh sawl leh han sawl hi e.
22.(a) A tong suan tong leuleu e,hang ii suan hang leuleu e.
(b) Tong i suan leh hang i suan aw,khuakhang siahbang pel mawng e.
23.(a) Simsing gil leh daiteng phuigua,kop in tu bang suan ing e.
(b) Tul mawh hen aw khuakim gen ding,zodam thalpan kai hen aw.
24.(a) Phung aw na hawm siam sang e,sumtual nuam pahtang nuam e.
(b) Sumtual nuam pahtang nuam e,phung in tuan gual in tuan e.
25.(a) Sunni nuai ah zua pahtang ah,sawmsial nang lailu lang e.
(b) Ka tun langlam vaimangnu khen,lumsun zangni liap silsial.
26.(a) Ka sial aw e sial tum kaang aw,aki tangtawi ka lap na.
(b) A kii tangtawi ka lap sang in,a phaw laltang ka nawhna.
27.(a) Zua na tonmung sawmsial simna,sumtual phei vei dim sang e.
(b) Sumtual phei vei zata na kholhna,tausang dawh neem zingzin na biakna.
28.(a) Ka mang bang e ka mang bang e,zanciang ka zalmang bang e.
(b) Zangmang hilo ciinthang tonhsawl,zua aw meel na mu nam aw.
29.(a) Hih nu aw e hih pa aw e,khuasak a muantui phul e.
(b) Khuasak muantui kai zawl tah a,pahtang sial mei bang khawh e.
30.(a) Ih sumtual tam diudeu e,sawmsial tangkhau ka khihna.
(b) Ih pahtang tam diudeu e,hanluang aisa ka sehna.
31.(a) Seino gual in lungtup nun vom,len sesing phung cing sang e.
(b) Len sesing phung cing sang e,sumtual buanciim kai sak e.
32.(a) Khuasak mualpi sang zawm aw e,khangsuan mualpi sang zawm e.
(b) Tulka mualpi sang nuai ah e,tonggulhnu ni bang lun e.
33.(a) Tang in ka tup tungsak tang e,pam a hualpi lai lawh'ng e.
(b) Liannu'n ka tup tung sak tang e,tonsing leh setaang thuah'ng e.
34.(a) Sawmsial na gawh na nuhthai tawh,na nun kum khua sawt hen aw.
(b) Setaang na khawh na von dawng tawh,kumcin gual in gen hen aw.
35.(a)Phungaw sawmsial ih gawhna aw,ih sumtual tam diudeu e.
(b) Miza sok bang a sanna aw,ih pahtaang tam diudeu e.
36.(a) Sawmsial lam aa gualsing aw e, laimi hen aa thang aw e.
(b) Gual tung va bang tuanna ding aw,theih loh a zun gia aw e.
37.(a) Sumtual tonhsawl setaang gelcing,seino lungtup tung sang e.
(b) Zang dolcial tawh kiang laihen tawh,pahtang sun ni liap sang e.
38.(a) Sial a tunna sial a tun na,ka lamh sawmsial a tunna.
(b)Taang a tunna taang a tunna,ka khawh sawm taang a tunna.
39.(a) Ih sumtual ah simsing gil po e,simsing gil po sawlsial in si e.
(b) Ih pahtang ah lai hen va bang tuang,lai hen tuang e miza in bawm e.
40.(a) Kei pah ka sei no lai ing e,ka zuapa'n sawm taangza ai e.
(b) Ka zua'n sawm taangza ai teh e,kolsa sawmsial in sun e.
41.(a) Gendong aw e Gendong aw e,Ciimnuai a Gendong aw e.
(b) Ciimnuai a Gendong hi tah a,a von tem bang paai tah e.
42.(a) Ka kipat ka kipat aw e,lokho a ka kipat e.
(b) Thai tawh tukawl ka tawi lai in,hi ci ta ve leng ci'ng e.
43.(a) Saitui ka kiakmun hi tah aa,lai ah dawhlei tam aw e.
(b) Sakciang ka kiang oih mun ah e,awhkhi anglai ah siang e.
44.(a) Ka thumthum mual hui thawn tah a,ka nemnem zang vilvial e.
(b) Kum khuakhal e Nawn Ning pi in,omlai sausiang peel mawh e.
45.(a)Singkhual zingzin khakia aw,sawmsial in sum bang tuah aw.
(b) A si mal bang tang lah tang e,laam siam peh bang zil ing e.
46.(a)Pupa lenna zanglei dawhtam,setaang in dawnsuang hen aw.
(b) Laamtual thang leh phunggual elna,phuigua in khan am hen aw.
47.(a) Gunlui phaikhua liap silsial e,zangva hong leng ding sang e.
(b) Zangva hong leng ding sa tang a,ka ngaih mim bang bual aw e.
48.(a) Ih sumtual a sawmsial phunglun aw,phung in bawm e,miza in bawm e.
(b) Phung in bawm e miza in bawm e,kuahsuang pal lun e,va za in bawm e.
49.(a)Ih sumtual a phuigua lum zeem aw,mauki hun na ka sa e.
(b) Mauki hun na lah hi lo aa,kawi tawh laukha ka hualna hi e.
50.(a)Liim lawmlawm e,liim lawmlawm e,phung aw na sawmsial gawh liim lawmlawm e.
(b) Phung aw na sawmsial gawh liim lawmlawm e,zua pangmai ah akii hiang sing bang zau e.
51.(a) Pupa khan gui bang ka zopna di'n,sesing leh phuigua ka zing sak e.
(b) Sesing leh phuiguai ka zing sak e,a lel ah alva ka zo sak e.
52.(a) Thei bang sen a ka ciin lungtup,daiteng phuigua a khan kui ngilngel e.
(b) Daiteng phuiguai a khan kui ngilngel e,sumtual tonsawl ah nah nim dildial e.
53.(a) Pa aw e pa aw,lakmai teng sawmsial dim e pa aw e.
(b) Nu aw e nu aw e,sunginn teng beemtaang dim e nu aw e.
54.(a)Sial om e sial om e,zangsih piau ah sial om e.
(b) Taang om e taang om e,gam dawh nem ah taang om e.
55.(a) Sawmsial ih gawh gual in gen e,gualtung tuanna hi lo e.
(b) Gualtung tuanna hi lo e,kawi tawh laukha ka hualna hi e.
56.(a) Hawkkuam sung aa daiteng phuigua,ciin in tu bang suan ing e.
(b) Khua melmak a ka tuai lianu, ciin aw nong cici nam aw.
57.(a) Ka laaknuai aa sawmsial aw e, zua huang ah siatna aw e.
(b) Ka sunginn a beemtaang aw e,nutun sung dipsa aw e.
58.(a) Ka tunnu ka ngai zawm aw e, ka zua minthang va bang pau ka ngai zawm e.
59.(a) Sial aw kisi kisi aw,tungtun zang ah kisi aw.
(b) Tungtun zang ah na kisik leh, na ki taang sawm,ka lapna.
60.(a) Sumtual tonmung micih gelcing,singta hong neekh om lo e.
(b) Khuakim in gi bang hong neekh aw e,phaksap a minsial hi e.
61.(a) Ka sung inn tam dial e, setang tunna tam dial e.
(b) Ka laknuai ah vui ciai e,sawmsial kualna vui ciai e.
62.(a) Lawkta tauna lentu gamzang,setaang zal,sak lei ing e.
(b) Ngalpa bualna sumtual dawhtam,sawnsial bualsak lei ing e.
63.(a) Sawmsial simna sumtual tonmung,a kui zilzial no aw e.
(b) A kui zilzial a nuai ah lia leh tang aw,sumtual kawl,va laam bang e.
Tonh La Veve Sihmun Tawh Kisai Zawdiak Late
64.(a) Ka tun khawh thang ka zua khawh thang,khua-mual ah lumsuang aw e.
(b) Khuamual ah lumsuang aw e,mual a kam beng pal aw e.
65.(a) Tun lungtup setaang aw e,zua lungtup aa phualtan gia aw e.
(b) Zua aw nang lungtup gia aw e,lengvan na mualsuah hiam aw.
66.(a) Ka thai lungtup Thawmte sawmsial,kawmpal khai sak zel ing e.
(b) Keima lungtup leido sumlu,alva zong sak zel ing e.
67.(a) Zua tonsawl leh zua hansawl aw,huihkhi tan na seem lo aw.
(b) Gawh tam simna zangleng phualmul,sunni'n na sing zo diam aw.
68.(a) Ka sawmsial ka ngai zaw aw,ka von Niang ka ngai zawm aw.
(b) Sawmsial sul a lengthei aw e,von Niang ka ngaih lai- ah tang bang na sa'ng e.
69.(a) Taang bang dam ding ka deih man in,mual a nahneu lailawng e.
(b) Mual a nahneu hul manlo a,sawn in kha kiatna'n nei e.
70.(a) Taang bang dam ding na deih leh,phung aw na sawmsial go aw.
(b) Phung aw sawmsial gawh sul aa,si laukha ngo bang langh e.
71.(a) Sawmsial zawh tam thang zawm aw e,vonmaang khakia thang zawm aw.
(b) Sawmsial gawh leh vonmaang khakia,mual ii nen ah thang nah e.
72.(a) Sumtual tonhsawl a lel ah e,taang ka lai zom ngai nang e.
(b) Taang ka laizom ngai ing e,tuaitum lia nu ngai ing e.
73.(a) Thawm te sawmsial lim a lian e,laukha ka hual na aw e.
(b) Laukha huanna sawmsial minlian,zinleng ka biak na aw e.
74.(a) Thawm te sawmsial lim in lian e,laukha ka hualna aw e.
(b) Zin a sialsa zua thang laukha,dai hiang ah na ngai nam aw.
75.(a) Sawmsial gawhlu puan bang thak e,angkawi dumpuan bang mual e.
(b) Tun thawlthol a ka ciin thang aw,na thamna suanggam nen e.
76.(a) A pha bang e a pha bang e,tuanglam mimkhau khun bang e.
(b) Tuanglam mimkhau khun bang e,setaang a paina aw e.
77.(a) Khuamual namzu bang zawi sa aw,paa bang mual ta ding aw e.
(b) Tonhmung hanmung ih phuhna aw,damthei a zaam ta diai e.
78.(a) Gawhtam simna zangleng phualmul,gualtung tuanna ciau vakang lai laam bang e.
(b) Laithah sialna lengkeel sawnsan,taang tuklu ah simlei zozam paak bang e.
79.(a) Sawmsial gulphuh zua sumtual ah,tamgual phialva laam bang e.
(b) Omlai kungkuai sawn monno aw,suihlung na zuang ta nam aw.
80.(a) Zangleng phualmul kuang a ka siat,sii ka khak na'n bei ta e.
(b) Zangtui kaihdial gothul a siat,khangzang phaiva laam bang e.
81.(a) Ka kuanlam aa len sesing aw,ka zua tonhmung in pha e.
(b) Ka ciahlam aa dai phuigua aw,lai cin hanmung in pha e.
82.(a) Pha phet ing ci'n thai nei ing e,lung ka siikna om lo e.
(b) Thai lungsiik kiheek mawh a,sau gawlsia kiheek thei e.
83.(a) Ka sunginn laamkil bang e,ka pahtang khuamual bang e.
(b) Khual leh tual aw hong dem lo aw,zingzin sawl bang a banna.
84.(a) Ka nu gual in ka nu pha lah e,ka pa gual in ka pa pha lah e.
(b) Khangto ing e sawmtang kho ing,keimah gual in keimah pha lah e.
85.(a) Kiang laihen man awhkhi zatam,phungcing ka biakna aw e.
(b) Laaknuai sawmsial zatam aw e,kawi tawh laukha ka hualna.
86.(a) Len sesing leh daiteng phuigua,zanciang ka zalmang bang e.
(b) Zangmang hi lo ciin thang tonsawl,zua aw meel na mu nam aw.
87.(a) Ka thai ading sawmtaang khawh sial in ai ing,kei ading in dai a kuahsuang lailaw'ng e.
(b) Dai a kuahsuang na ling ngosai bang kaban,kha vang eng aw tonhkhuang bet,na ngai ve aw.
88.(a) Daiteng phuigua ngiam ing e,sumtual tangsial gullum e.
(b) Sumtual sangsual gullum e,tuai aw hong zo ta veh aw.
89.(a) A sing a gil in phut ing e,simsing a gil in phut ing e.
(b) Hawkguam kuam aa,dai phuigua aw,sumtual ah kui zilzial e.
90.(a) Solkha a val laitak a tonh zawi ka kaih,ngaih aw na vang lahmei in neingawn ing e.
(b) Ngaih aw na vang lahmei in neingawn ing e,tonsawl nuai ah nungzu luan,ngaiingeei ing e.
91.(a) Sumtual ka tonmung liim pan e,vangla lai,zom ngai ing e.
(b) Vangla lai zom ngai ing e,tuaitum lianu ngai ing e.
92.(a) Hong sem lo aw hong sem lo aw,zang huih khi'n hong sem lo aw.
(b) Tun tonmung leh zua hanmung aw,zang huihkhiin hongsem lo aw.
93.(a) Go tuan ing go tuan ing e,sawm sial lian go tuan ing e.
(b) Sai tuan ing e sai tuan ing e,ka laam tual sai tuan ing e.
94.(a) Sawmsial gawh lu zua pangmai ah,a ki hiang sing bang zau e.
(b) Tun thawlthol aa ka ciin thang aw,na thamna suanggam nen e.
95.(a) Sawmsial gawh lu puan bangthak e,angkawi dumpuan bang mual e.
(b) Sing phuancil a kawi khakia aw,lai ah taang bang na sa'ng e.
96.(a) Von aw na mual suang hi veng e,pahtang sunni liap sang e.
(b) Pahtang sunni liap sang aw e,tonsawl leh hansawl hi e.
97.(a) Ka kua lam aa len sesing aw,pa zua tonmung aa pha e.
(b) Ka ciah lam aa daiteng phuigua,nutun tonmung aa pha e.
98.(a)Heileplep heileplep e,zang leng phualmul heilep e.
(b) Zang leng phualmul heilep e,gawh tam ka sialna aw e.
Pu Awn Za Pau' KAIHKHAWP ZOMI CIIMNUAI TATE' LA NAMCIN DAWNG 9,000 VAL LAIBU PAN
